Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Şoförü olmayan taksiler, dünyaca ünlü caddelerde her gün binlerce şahsa hizmet veriyor. Havada ise otomatik pilotla uçan uçakların yanına, yakın geçmişte insansız hava araçları da katıldı. Üstelik Türkiye, insansız hava aracı üretimine öncülük eden ülkeler ortasına ismini yazdırdı. Lakin bu insansız araçların en sıra dışı olanı, şimdi hakkında çok az şey bilinen deniz ve okyanuslarla yeni tanışıyor. ‘Hayalet vatoz’ isimli vatoz cinsinden esinlenerek inşa edilen denizaltı, ABD’nin özel ve kısmen saklı vazifelerinde kıymetli rol oynuyor. Sık sık gündeme gelen ABD ve Çin ortasında yeni bir tedirginliğe yol açan ‘Manta Ray’ın en enteresan özelliklerinden biri de yakıtını, yani elektriğini derin sulardaki akıntılardan faydalanarak üretebiliyor olması. Pekala insansız denizaltının, savunma sanayi için kıymeti ne? Türkiye’nin insansız araç envanterine ne vakit bir deniz aracı eklenecek? Savunma ve Denizcilik Araştırmacısı Kozan Selçuk Erkan, donanmanın kıymetli bir ferdi olacak insansız denizaltıyı ve yerli projelerle ilgili gelişmeleri Milliyet.com.tr’ye anlattı.
HAYALET VATOZDAN İLHAM ALDI
Su altı drone’u olarak da anılan Manta Ray, tüm balıklar ortasında en büyük beyinlere ve beyin-vücut oranına sahip ‘hayalet vatozdan’ ilham alınarak tasarlanmış bir insansız denizaltı. ABD’nin ürettiği yeni kuşak su altı drone’u, aslında küçük bir balıkçı teknesine benziyor. Lakin üstten bakıldığında dev vatoz tipini andırıyor. ABD’nin Manta Ray’da en çok önemsediği öge sessiz çalışmasıydı. Bu nedenle bilhassa pervanesiz bir tasarım tercih edildi. Yani bu insansız denizaltı, en tehlikeli ve bilinmeyen misyonlarda en ileride vazife yapabilir. Kozan Selçuk Erkan’a nazaran de bu çeşit araçlar bilhassa karşı tarafın askeri gücünü ve hazırlığını keşfetmek ve istihbarat toplamak için görevlendiriliyor. Manta Ray, pasif ve faal sonar sistemleriyle donatılmış olduğundan aslında değerli bir kaşif olarak öne çıkıyor. Pasif sonar ve son derece bâtın sensörler kullanarak birkaç knot süratle seyrediyor. Hedefi olağan ki birinci akla gelen ülke ve donanma kuvvetleri: Çin’in taarruz denizaltıları!
ABD’nin Manta Ray’ının üreticisi Northrop Grumman Şirketi, 50 yılı aşkın müddettir su altı alanında çeşitli araçlar üretiyor. UUV’ler, yani insansız denizaltılar ise ABD envanterinde 1950’lerden beri var. Manta Ray da, ABD’nin okyanusları tarayarak düşman denizaltılarını takip etmek ve gerekirse yok etmek için geliştirdiği bir sistem. İnsansız denizaltının testleri, Şubat ve Mart 2024’te Güney Kaliforniya kıyılarında tam ölçekli su altı testlerini tamamladı. Testler, aracın tüm itme ve yönlendirme modlarını (kaldırma kuvveti, pervaneler ve denetim yüzeyleri) kullanarak su altı operasyonları dahil olmak üzere denizdeki hidrodinamik performansı gösterdi. ABD’nin bu projedeki maksadı, Çin’in her geçen gün agresifleşen dış siyaseti ve Güney Çin Denizi’ndeki komşularını denetim altına alma eforu karşısında, Manta Ray ve ona emsal otonom su altı araçlarıyla güç istikrarlarını korumak.
‘SORUN TEKNİK DEĞİL ETİK’
İnsansız denizaltılar elbette silahlı ve silahsız tasarlanabilen insansız hava araçları üzere tasarlanabilir. Ancak silahlı olması, suyun metrelerce altında çalışan bir araç için bugünlerde pek de mümkün değil. Çünkü su altındayken yeryüzüyle bağlantısı büyük oranda kesilen ve yavaşlayan denizaltıların, birilerinden ‘vur’ buyruğunu alması gerekiyor. Acil ve süratli tamamlanması gereken torpido atışları için dakikalar sonra yeryüzünden gelecek bir buyruğu bekleyemeyecek denizaltıları yapay zeka yönetmek zorunda kalabilir. Peki yapay zekaya bu mevzuda ne kadar güvenilebilir?
Kozan Selçuk Erkan bu bahse ait, “İlerleyen devirde askeri olarak mayın döşeme üzere, kendi üstünde küçük torpidolar taşıma ihtimali her vakit yüksek. Fakat bunların vakti var diye düşünüyoruz. Bunlar otonom araçlar olduğundan ‘Butona kim basacak?’ sorusunun karşılığı değerli. İnsan mı basacak, yoksa yapay zekâ mı? Buna kim karar verip, ‘Öldür’ butonuna basacak kıymetli. Zira denizaltılarda bağlantı güç. Bu sorun en çok denizaltıda var, anlık irtibat imkânsıza yakın. Önemli gecikmeler ve zorluklar var. Radyo dalgaları su altında süratli ilerleyemediği için, anlık imaj de alamıyorsunuz. Bu da teknik değil, etik probleme yaratıyor. İnsan mı yapay zekâ mı basacak yoksa teknoloji geliştiğinden önümüzdeki birkaç yılda silahlısının yapılması için bir mani yok. İnsansız hava aracı yapmak daha kolaydır. Havada çarpacağınız bir pürüz yoktur. Lakin suda doruklar, girintiler vardır ve bunlar haritalandırılmış da değil. Havada nerede olduğunuzu bulmak kolay, uydular çalışmadan da, bölgenin coğrafik yapısından anlayabilirsiniz. Fakat suda bunu yapamıyoruz ve su altında GPS kullanılamıyor. Nerede olduğunuzu bilme ve irtibat kurma sorunu yaşıyorsunuz. Suda çalışabilen insansız araçlar yapmak, hem yapmak hem yönetmek açısından daha zor” diye konuştu.
‘ELEKTRİKLİ OLMASI NÜKLEERDEN DAHA İYİ’
Manta Ray, pek çok klasik denizaltıdan farklı bir yakıt kullanıyor. Yenilenebilir yakıtların başında gelen güneş gücü üzere, su altında da güçlü akıntılar onun kendini şarj etmesini sağlıyor. Program yöneticisi Kyle Woerner’a nazaran, “Aracın direkt hedeflenen operasyon alanına gönderilmesi, aracın transit sırasında harcayacağı güçten tasarruf sağlıyor.” Peki, kâfi akıntı yahut dalga olmayan sularda Manta ray ne kadar sürdürülebilir? Kozan Selçuk Erkan Manta Ray’ın güç kaynağını çarpıcı ‘nükleer’ ayrıntısıyla şöyle açıkladı:
“İçinde muhakkak ölçü batarya var. Şüphesiz bu da bitmeye başlıyor ve bu durumda şarj gerekiyor. Şu an klasik deniz altılarda dizel jeneratör kullanılıyor. Fakat bunun kullanılması için de aracın yüzeye çıkması gerekiyor. Böylelikle yakıt sorunu, operasyonu ve aracın güvenliğini tehlikeye atabiliyor. Bu durumda araç karşı tarafça fark ediliyor. Manta Ray’da ise su altına iniş sırasında akıntı istikametine nazaran aracı şarj eden bir sistem var. Bu tıp bir insansız deniz aracını nükleer yapmak ise çok riskli. Teknik sorun çıktığında, insan müdahalesi ile sorun büyümeden engellenebiliyor lakin insansız araçta bunu yapmanız mümkün değil. Sensör alarmı verdiğinde, en yakın beşerli dayanak günlerce uzaktaysa, sistem bu sefer radyoaktif atığa dönüşüp çevreyi zehirlemeye başlayabilir. O riski bu cins şeyler için almak mümkün değil. Nükleer denizaltılar çok kıymetli, esasen nükleer denizaltıların kaybedilmesi durumunda maliyetinden kurtulmak için, onların yapmasını istemedikleri işleri bu üzere elektrikli araçlara yaptırıyorlar. Bu araçlardan istedikleri, kıyıya yaklaşsın, elektronik data toplasın, termal manzara aktarsın, askeri hazırlığı göstersin, nükleeri güvenliği açısından bu kadar yaklaştırıp kullanamıyorlar.”
TEMMUZ 2023’TE BİRİNCİ TEST SÜRÜŞÜ
Savunma sanayi pek çok ülke tarafından her geçen gün daha çok önemsenen bir alan. İnsansız hava araçlarının yanında deniz araçlarının da kıymeti yadsınamaz. Kozan Selçuk Erkan bu mevzu için, “Barış vakti denizaltıların en değerli vazifesi keşif ve istihbarat. Bu vazifesi çok daha az insan canını tehlikeye atarak, çok düşük maliyetlerde ve çok daha fazla risk alarak yapabilecekseniz bunu sağlayan araçların kıymeti de kat kat artacak demektir” diyor. Türkiye’de Temmuz 2023’te tamamlanan araç, Demokrasi ve Özgürlük Adası açıklarında 400 metre derinliğe indirilerek test edildi. Test sırasında küçük denizaltının flanşları, kaportaları, lumbozları, kablo konnektörleri ve çeşitli sensörleri incelendi. Türkiye’nin insansız denizaltılar konusundaki çalışmalarından bahseden Erkan, bu araçların maliyetindeki ‘Audi’ ayrıntısına dikkat çekti.
Kozan Selçuk Erkan, “İnsansız denizaltılar feda edilebilir araçlar olarak görülüyor. Risk alarak misyona gönderiyorsunuz. Hem politik hem teknik maliyet olarak beşerli misyondan daha ucuz. Denizaltıların özelliği görülmediği için ne yaptığının bilinmemesidir. Bir ülke, öteki bir ülkeye atağa geçeceğinde denizde askeri hazırlık yapıyor. Siz de insansız denizaltıyla azamî risk alarak istihbarat toplayabiliyorsunuz. Aracın keşfedilip imha edilmesi karşılığında ülkenizi koruyacak istihbarata sahipsiniz. Bu husustaki çalışmalar çok kıymetli ve daha çok desteklenmeli. İTÜ’deki bir girişimcilik şirketi olan DATUM, 4 kişi taşıyan minik denizaltılar üretti. Bunların üzerinde Roketsan’ın küçük torpidolarını taşıyabiliyor ve bir konteynere sığabiliyor. Aselsan’la da bunun insansızını yapmak istiyorlar. DATUM’un insansız prototip denizaltısının maliyeti yaklaşık 8 Audi parası” diyerek kelamlarını sonlandırdı.